Mehmet Kömür
Kelimenin etimolojik anlamı üzerinde gerek yazılı, gerek söylence düzeyinde çeşitli görüşlerle karşılaşıyoruz. Dolayısıyla yanıtlanması zor olan soruların başından geliyor. Genellikle tarihte aşiret, kavim, boy, oymak gibi isimlerin meşhur bir kişiye ya da bir yerleşim yerine dayandırıldığını biliyoruz. Alxas isimi de aşiretin yayılma alanına bağlı olarak, bazen bir bölge, bazen de bir şahıs ismi olarak karşımıza çıkıyor. Tarihsel süreç içerisinde sözcüklerden meydana gelen harf değişmeleri (Alxas, Alkas, Alqas, Alhas, Elhas, Elxas, Alğas, Alhasuşağı) gibi farklı sözcüklerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu tartışmalar sadece Alxaslı topluluğu için değil, diğer benzer topluluklar için de yapılmaktadır. Alxas sözcüğünün yöre dil ve lehçelerin kullanım türüne göre asıl kaynağından uzaklaşarak farklı anlamlar çağrıştırması, günümüzde konu ile ilgisi olmayan bazı tanımlamarara da gerekçe yapılmıştır / yapılmaktadır.
Alxas aşireti üzerinde çalışmalarını sürdüren araştırmacı Mehmet Teker, Alxas ismi için şu belirlemede bulunur. “Alhas aşireti, ismini dedelerinin adında almaktadır. Cafer oğlu Alihas gibi” (Mehmet Teker, Kürt Tarihinde Hormek (Alhas) Aşireti, s.19)
Araştırmacı Mark Sykes, “The Kurdish Tribes of the Otoman Empire” adlı eserinde Alxas için Halep’in güneydoğusunda aynı adı taşıyan bir dağın olduğunu ve Alxas aşiretinin bu dağdan adını almış olabileceğini belirtir. Turabi Öztoprak, “Varto Tarihi”ni kaynak göstererek, adı geçen kişinin dürüstlüğünden ve mertliğinden dolayı “Has Ali” Alihas sözcüğünden geldiği yönündeki düşünceyi öne sürer.
Bu konuda Memedali Sürensoy (Korto) kendi kabile şeceresinde yola çıkarak, Alxas için bu güne kadar pek duymadığımız “Alhas bini kanlı Budak” sıfatını kullanır. Osmanlıcada “bini” sözcüğü mekân yöre anlamına gelir. Dolayısıyla günümüz Türkçesine Kanlı Budak Alxas’ın yöresi / mekânı olarak tercüme etmek mümkündür. “Kanlı Budak” sıfatının neye dayanılarak kullanıldığı konusunda bugün net bir bilgiye sahip değiliz. Bölge aşiretlerinin Alxas’la yaşadıkları mülk kavgasından dolayı “Allah Alxas’a mal versin fırsat vermesin” dediklerini sıkça duymuşuzdur. “Kanlı Budak” sözünün de benzer bir çelişkiden dolayı komşu aşiretlerin bir yakıştırması olabilir. Tabi bütün bunlar varsayımlardan ibarettir. Benzer düşünceler bugün yöre insanları arasında da çeşitli platformlarda tartışılmaktadır. Alxas.net sitesinde Mehmet Alhas’ın bu konudaki görüşleri dikkat çekicidir. “Alhas aşiretine ismini veren kişinin konuşmada zorluk çektiği ve biraz peltek olduğu için Kürtçedeki gibi “Axraz” denildiği söylenmektedir.” Bu görüşe katılmayıp aynı sitede cevap veren derlemeci Ali Alxasi ise şöyle der: “Bu doğru bir söylem değildir. Çünkü Kürtçede “Axraz” kelimesinin anlamı peltek veya konuşmada zorluk çeken anlamına gelmiyor. Axraz kelimesinin anlamı konuşmayan sağır, dilsizdir. Axraz: lal, ker û lal. Sanıyorum Alxas (Alhas)’ın Axraz (Ahraz)’dan geldiği şeklindeki bir görüş sadece kişisel bir tahmindir.” Bazı eserlerde ise Alxas ismi Elhas veya Elxas olarak karşımıza çıkar. Dr. Nuri Dersimi güney batı bölgesine göç eden aşiretleri sıralarken Alxaslar için Elxas sözcüğünü kullanır. Bilindiği gibi yöredeki “a” sesi genellikle yaygın kurmancide “e” sesine dönüşür. Bundan dolayı Dersimi, Elxas sözcüğünü kullanmış olabilir. Başbakanlık arşiv belgelerine dayanarak, aşiretler üzerinde kapsamlı araştırmalar yapan Cevdet Türkay, ise Elhas sözcüğünü kullanır. Yine yörenin ünlü yazarlarında Halil Öztoprak da kitaplarında Elhas sözcüğünü kullanır.
Türkçe kaynaklarda “x” harfi kullanılmadığı için -ki bu uygulamaya daha çok Kürtçe söz konusu olunca başvurulur- “Alxas” yerine bazen “Alhas” bazen de “Alkas” sözcükleri kulanılmıştır. Her ne kadar yazılı kaynaklarda birbirinden farklı sözcükler kullanılsa da, yöre halkının kendilerine tarih boyunca Alxaslı dediklerini biliyoruz. Dolayısıyla çalışmamızda Alxas sözcüğü tercih edilecektir. Söz konusu “x” harfinin kullanıldığı alfabelerde ise Alxas olarak geçer. Bu konuda Azeri ve İran kaynakları incelendiğinde sözcüğün hem şahıs ismi (Alxas Mirza) hem de mekan ismi (Alxas çemeni, Alxas Mescidi) vb. olarak kullanıldığını
görmekteyiz. Bu gün bile Alxas sözcüğü Azerbaycanda halen isim ve soy isim olarak kullanılmaktadır. (bkz. Azerbaycan’da isim ve soy isim veri tabanı, Sokker.org)
Buna bağlı olarak El-has sözcüğü de incelenmeye değer. El- Arapça “harf-i tarif” olup kelimenin başında bulunur ve ismin manasını tarif ve tayin etmeye yarar. Arapçadaki terkiplerde, has isimlerde ve Osmanlıcadaki izafet ve sıfat terkiplerinde kullanılır. Elbette ki elimizde net bir bilgi olmadığı için, bu konudaki tartışmalar baştan da belirttiğimiz gibi tahminden öteye gidememektedir.
Kaynak: Alxas Kom